هورمون‌ها و مواد مختلفی در بدن در تولید و ترشح شیر نقش دارند. در این بین هورمون پرولاکتین و اکسی توسین نقش و اهمیت ویژه‌ای دارند. پرولاکتین از غدۀ هیپوفیز و به شکل ضربانی در طول شبانه‌روز ترشح میشود. کنترل تولید و ترشح این هورمون تحت تأثیر دوپامین است که از غدۀ هیپوتالاموس ترشح میشود. دوپامین باعث کاهش ترشح پرولاکتین میشود.پرولاکتین نرمال در زنانی که باردار نیستند حدود ۱۰ الی ۲۵ میکروگرم در دسی لیتر است. این میزان در مردان سالم مقداری کمتر و در حدود ۱۰ الی ۲۰ میکروگرم در دسی لیتر است.پرولاکتین نرمال و ترشح شیر رابطه‌ای مستقیم دارند. پرولاکتین بعد از بارداری باعث تداوم تولید شیر میشود. همچنین با اثر مهارکنندگی که دارد از بارداری مجدد می‌تواند جلوگیری کند.این هورمون را با عشق مادر به فرزند نیز مرتبط دانسته آمد.
فهرست مطالب
- هورمون پرولاکتین چیست؟
- بررسی عملکردهای هورمون پرولاکتین
- علائم بالا بودن پرولاکتین چیست؟
- علائم پایین بودن پرولاکتین چیست؟
- چه مقدار پرولاکتین خطرناک است؟
- چه چیزهایی موجب افزایش هورمون پرولاکتین میشود؟
- مواد غذایی که باعث افزایش هورمون پرولاکتین میشود کدامند؟
- معرفی روش بهبود و درمان بالا بودن پرولاکتین
- سخن پایانی و سوالات متداول
هورمون پرولاکتین چیست؟
پرولاکتین (که به‌عنوان لاکتوتروپین و PRL نیز شناخته میشود) هورمونی است که در فرایندهای بسیار زیادی در بدن نقش دارد. سطح هورمون پرولاکتین معمولا در مردان پایین است. به‌علاوه سطح این هورمون در زنانی که شیرده یا باردار نیستند نیز پایین است. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله علائم کبد چرب را بخوانید. پرولاکتین در زمان بارداری و شیردهی افزایش پیدا می‌کند.بیشتر پرولاکتین از غده هیپوفیز می‌آید. این غده، هورمون را تولید و ترشح می‌کند.
غده هیپوفیز غده‌ای کوچک به‌اندازه نخود است که در قسمت انتهایی مغز و زیر هیپوتالاموس قرار گرفته است. غده هیپوفیز بخشی از سیستم غدد درون‌ریز است و وظیفه ساخت بسیاری از هورمون‌های مهم و مختلف از جمله پرولاکتین را بر عهده دارد. دوپامین (یک ماده شیمیایی مغز) و استروژن (یک هورمون)، تولید پرولاکتین و آزاد شدن آن از غده هیپوفیز را کنترل می‌کنند.
سیستم عصبی مرکزی، سیستم ایمنی، رحم و غده‌های پستانی نیز قادرند که به مقدار کمی پرولاکتین تولید کنند. عوامل زیر در ایجاد پرولاکتین در این بافت‌ها نقش دارند:
- تحریک نوک پستان
- ورزش
- استرس
بررسی عملکردهای هورمون پرولاکتین
پرولاکتین در عملکردهای بسیار مهمی نقش دارد که در این قسمت به برخی از آنها اشاره کرده‌ایم:
الف) عملکردهای پرولاکتین در زنان
۱- به تولید شیر مادر کمک می‌کند
اصلی‌ترین نقش هورمون پرولاکتین، تحریک تولید شیر مادر (شیردهی) است، به همین خاطر است که اغلب به آن هورمون شیر نیز می‌گویند. پرولاکتین در دوران بارداری افزایش پیدا می‌کند و در زمان زایمان به بالاترین میزان خود می‌رسد.
بلافاصله پس از زایمان، پرولاکتین شروع به افزایش تولید پروتئین، لاکتوز و سایر ترکیبات شیر مادر می‌کند. سایر هورمون‌هایی که برای این پروسه ضروری هستند عبارت‌اند از انسولین و اکسی‌توسین. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله بیماری آلزایمر را بخوانید.
در هر دوره‌ای از شیردهی سطح پرولاکتین به بالاترین سطح خود می‌رسد و این اطمینان را ایجاد می‌کند که فرد دارای ذخیره ثابتی از شیر است. اگر مادر شیردهی را متوقف کند، سطح پرولاکتین پس از ۱-۲ هفته، به سطحی برمی‌گردد که در دوران غیر بارداری بود.تماس صمیمی با نوزاد و ایجاد یک محیط حمایتی، با افزایش سطح پرولاکتین و اکسی‌توسین، سبب تحریک شیردهی میشود.
از طرف دیگر، بالا بودن پرولاکتین (با سرکوب هورمون آزادکننده گنادوتروپین) مانع از تخمک‌گذاری در دوران شیردهی میشود که از مادر در برابر بارداری جدید محافظت می‌کند. به‌طورکلی زنانی که به طور مکرر و برای مدت طولانی به نوزادشان شیر می‌دهند، معمولا تخمک‌گذاری را برای ۱-۲ سال به تاخیر می‌اندازند.
۲- در رشد سینه نقش دارد
پروسه تولید و خارج‌شدن شیر، به غده‌های شیری سالمی نیاز دارد که در طول رشد سینه تشکیل می‌شوند.بافت سینه در دوران بلوغ رشد می‌کند و در طول زندگی یک زن، دستخوش تغییرات چرخه‌ای میشود. بزرگ‌ترین تغییرات در طول دوران بارداری رخ می‌دهند، زمانی که سینه‌ها به رشد کامل می‌رسند.پرولاکتین، در تنظیم هورمون‌ها و فاکتورهای رشدی که از رشد سینه پشتیبانی می‌کنند نقش دارد. سایر عواملی که در این پروسه دخیل‌اند عبارت‌اند از:
- استروژن
- پروژسترون
- هورمون رشد
- انسولین
- تیروئید و هورمون پاراتیروئید
- فاکتور رشد شبه انسولین ۱ (IGF-1)
فعل‌وانفعالات پیچیده‌ای که بین این عوامل اتفاق می‌افتد، غده‌های پستانی را بزرگ می‌کند و باعث میشود برای تولید شیر آماده شوند.
۳- به حفظ بارداری کمک می‌کند
نام دیگر پرولاکتین، هورمون لوتئوتروپیک (لوتئوتروپین) است که این نام نشان‌دهنده یکی دیگر از نقش‌های حیاتی این هورمون است. این هورمون، جسم زرد در تخمدان‌ها را تحریک می‌کند تا پروژسترون بسازند که این پروسه به حفظ بارداری کمک می‌کند.علاوه بر این، کمک می‌کند که جنین به پوشش رحم بچسبد و تشکیل جفت را تقویت می‌کند.
۴- به رشد جنین کمک می‌کند
پرولاکتین همچون هورمون رشد است که وجود آن در تمام مراحل رشد جنین ضروری است. اگرچه به تحقیقات بیشتری در این زمینه نیاز است اما دانشمندان بر این باورند که این هورمون، به رشد مغز و تنظیم ایمنی جنین کمک می‌کند.
ب) عملکردهای پرولاکتین در زنان و مردان
۵- با استرس مقابله می‌کند
مغز در پاسخ به استرس، هورمون پرولاکتین را ترشح می‌کند و در نتیجه اثرات هورمون استرس (کورتیزول) را متعادل می‌کند. پرولاکتین، هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) را مهار می‌کند. ACTH هورمونی است که تولید کورتیزول را تحریک می‌کند.پایین بودن پرولاکتین پس از زایمان می‌تواند سبب احساس اضطراب در زنانی شود که حساس هستند. در این شرایط تماس صمیمی با نوزاد می‌تواند به مادر آرامش دهد. سایر عواملی که در کنترل اضطراب موثرند عبارت‌اند از:
- اکسی‌توسین
- گابا (GABA)
- نوراپی نفرین
هورمون پرولاکتین می‌تواند از مغز و سیستم ایمنی زنانی که تازه مادر شده‌اند در برابر تاثیرات منفی استرس محافظت کند. البته طبق برخی تحقیقات، پرولاکتین هم در زنان و هم در مردان اثرات آرامش بخش دارد.
۶- سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند
هورمون پرولاکتین به‌عنوان یک مولکول سیگنال دهنده (سیتوکین) در سیستم ایمنی عمل می‌کند. این هورمون به رشد و تقسیم سلول‌های ایمنی کمک می‌کند و باعث میشود این سلول‌ها، سیتوکین‌های دیگری همچون این موارد را تولید کنند:
- فاکتور نکروز توموری آلفا
- اینترفرون گاما
- اینترلوکین ۱۲
- اینترلوکین ۱ بتا
این هورمون باعث میشود بدن بهتر با عوامل مهاجم خارجی (همچون عفونت‌های میکروبی) مقابله کند.
۷- مصرف غذا و متابولیسم را تنظیم می‌کند
بافت چربی، کبد و پانکراس دارای گیرنده‌های پرولاکتین هستند. این موضوع، نشان‌دهنده نقش پرولاکتین در مصرف و دریافت انرژی است.این هورمون با ایجاد مقاومت به لپتین سبب افزایش اشتها و دریافت مواد غذایی هم در مردان و هم در زنان میشود. هدف اصلی این اثر تامین انرژی و مواد مغذی بیشتری در دوران بارداری است.
در پانکراس، پرولاکتین ترشح انسولین و حساسیت به گلوکز را افزایش می‌دهد. این امر مانع از بروز دیابت در مادران میشود اما ممکن است باعث افزایش وزن هم در مردان و هم در زنان شود.در اواخر بارداری (سه ماه سوم)، ممکن است پرولاکتین باعث مقاومت موقت به انسولین شود که هدف از این اثر، حفظ گلوکز برای جنینی است که در حال رشد است.
۸- از مغز و عصب‌ها محافظت می‌کند
در یک مطالعه که روی ۱۰۶ زنی که به مولتیپل اسکلروزیس مبتلا بودند صورت گرفت، پرولاکتین توانست ترمیم میلین و حجم ماده سفید مغز را افزایش دهد.مطالعه ای که روی موش‌ها صورت گرفت نقش مهم پرولاکتین را در هیپوکامپ (مرکز احساسات و حافظه) نشان داد. هیپوکامپ در موش‌هایی که فاقد هورمون پرولاکتین بودند تا ۸۰ درصد کمتر توسعه یافته بود که این موضوع سبب اختلالات یادگیری و حافظه می‌شد.در آزمایش‌های حیوانی مشابه، پرولاکتین توانست از مغز در برابر تاثیرات مخرب تشنج و استرس محافظت کند.
علائم بالا بودن پرولاکتین چیست؟
هیپرپرولاکتینمی وضعیتی است که در آن پرولاکتین خون در زنان غیر باردار و در مردان، به طور غیر طبیعی بالا است. این وضعیت حدود یک سوم از زنانی که در سنین باروری هستند و پریودهای نامنظم دارند اما تخمدان‌های آنها طبیعی است را تحت تاثیر قرار می‌دهد. هنگامی که این اتفاق می‌افتد، ممکن است فرد برای باردار شدن مشکل داشته باشد یا سینه‌های او در زمانی غیر از بارداری شروع به تولید شیر کنند (گالاکتوره).
بالا بودن غیر طبیعی پرولاکتین همچنین در روند طبیعی تولید سایر هورمون‌ها (نظیر استروژن و پروژسترون) نیز تداخل ایجاد می‌کند. این وضعیت ممکن است تخمک‌گذاری را تغییر دهد یا متوقف کند و سبب نامنظم شدن یا فقدان قاعدگی (آمنوره) شود. البته برخی از زنانی که سطوح بالایی از پرولاکتین دارند هیچ علامتی ندارند.
سایر علائم رایج بالا بودن پرولاکتین خون در زنان عبارت‌اند از:
- از دست دادن علاقه به رابطه جنسی
- درد یا اذیت شدن هنگام دخول که علت آن خشکی واژن است.
- آکنه
- گر گرفتگی
- هیرسوتیسم (رشد بیش از حد موهای بدن و صورت)
رایج‌ترین علائم بالا بودن پرولاکتین خون در مردان عبارت‌اند از:
- اختلال نعوظ (ED)
- پایین بودن سطوح تستوسترون
- بزرگ شدن بافت سینه (ژنیکوماستی)
علائم پایین بودن پرولاکتین چیست؟
پایین بودن پرولاکتین معمولا نیازی به نگرانی ندارد. اما در شرایطی که پرولاکتین بیش از حد پایین باشد ممکن است سبب بروز این علائم شود:
- اختلالات قاعدگی
- بلوغ دیرهنگام
- ناباروری و کم بودن قدرت باروری نسبت به حد طبیعی
- عدم تولید شیر کافی پس از زایمان
چه مقدار پرولاکتین خطرناک است؟
پرولاکتین همان طور که گفتیم، در افراد سالم و غیرباردار به میزان بسیار کمی ترشح میشود. کمبود این هورمون در زنان شیرده موجب کاهش شیردهی میشود.حال ممکن است این سؤال پیش بیاید که آیا افزایش غیرطبیعی پرولاکتین دردسرساز است؟ و اینکه چه مقدار پرولاکتین خطرناک است؟
در افراد نرمال میزان پرولاکتین در حدود ۱۰ الی ۲۵ میکروگرم در دسی لیتر است. افزایش این هورمون در بدن افراد می‌تواند موجب ایجاد علائم و مشکلات مختلفی شود و حتی باعث بروز نازایی شود.ترشح پرولاکتین ریتم شبانه‌روزی دارد. بیشترین میزان ترشح این هورمون در مرحلۀ حرکات سریع چشمی در خواب است. یک ساعت بعد از بیدارشدن میزان این هورمون کاهش می‌یابد و به اندازۀ طبیعی می‌رسد. به همین منظور برای انجام‌دادن آزمایش سنجش پرولاکتین، بهتر است فرد ناشتا باشد و یک الی یک ساعت و نیم قبل از انجام‌دادن آزمایش بیدار شده باشد.
چه چیزهایی موجب افزایش هورمون پرولاکتین میشود؟
پرولاکتین در شرایط طبیعی مختلفی ممکن است افزایش یابد که در این شرایط افزایش این هورمون خیلی زیاد نیست و به مقدار کمی افزایش می‌یابد.حال ممکن است این سؤال برایتان پیش بیاید که، چه چیزهایی موجب افزایش پرولاکتین میشود. در یک سری شرایط طبیعی و غیرطبیعی ممکن است میزان پرولاکتین در خون افزایش یابد. شرایط طبیعی که باعث افزایش پرولاکتین می‌شوند عبارت‌اند از:
- بارداری؛
- شیردهی؛
- خواب؛
- تحریک سینه؛
- استرس.
در دوران شیردهی کاهش اضطراب و استرس و همچنین خواب کافی تأثیر بسزایی در تولید پرولاکتین و افزایش شیر دارد. به خانم‌های شیرده توصیه میشود ۸ الی ۱۰ ساعت خواب شبانه داشته باشند.
تحریک سینه نیز با مکیدن نوزاد موجب ترشح پرولاکتین میشود و موجب تولید بیشتر شیر در پستان میشود. بهتر است شیردهی از هر دو سینه باشد. (هر نوبت یک سینه کامل تخلیه شود و در نوبت دیگر شیردهی از سینۀ دیگر استفاده شود.) همچنین باید علاوه بر نوک پستان، ناحیه تیرۀ اطراف پستان نیز در دهان نوزاد باشد تا تحریک کامل صورت گیرد.
مواد غذایی که باعث افزایش هورمون پرولاکتین میشود کدامند؟
در هنگام بارداری رعایت یک رژیم غذایی مناسب می‌تواند کمک بسزایی به تولید و ترشح شیر کند. مهم‌ترین مواد غذایی که باعث افزایش ترشح پرولاکتین میشود عبارت‌اند از:
- غلات: برنج، گندم، اوت میل و…؛
- ماهی‌های پرچرب: سالمون و ساردین؛
- گوشت قرمز؛
- تخم‌مرغ؛
- سیب‌زمینی شیرین؛
- سبزی‌های با برگ سبز؛
- دانه‌ها و آجیل‌ها؛
- حبوبات؛
- زردآلو؛
- خرما؛
- ماست؛
- و….
معرفی روش بهبود و درمان بالا بودن پرولاکتین
۱- درمان دارویی هورمون پرولاکتین
رایج‌ترین داروهایی که برای درمان بالا بودن پرولاکتین استفاده می‌شوند، “کابرگولین” و “بروموکریپتین” هستند. پزشک ابتدا با دوز پایین، مصرف یکی از این داروها را تجویز می‌کند و سپس به آرامی دوز را افزایش می‌دهد تا سطح پرولاکتین خون تان به حالت عادی بازگردد. روند بهبود تا زمانی ادامه دارد که علائم تان کاهش پیدا کنند یا این که باردار شوید (اگر هدف تان از درمان، بارداری باشد). در این شرایط پس از باردار شدن، پزشک درمان را متوقف می‌کند.
کابرگولین معمولا باید دوبار در هفته مصرف شود و عوارض جانبی آن نسبت به بروموکریپتین کمتر هستند. به طور کلی، کابرگولین نسبت به بروموکریپتین، سطح پرولاکتین را سریع‌تر به حالت عادی باز می‌گرداند. اگر از کابرگولین در دوزهای بالا استفاده شود، ممکن است سبب بروز مشکلات مرتبط با دریچه قلب شود، اما این دوزها در زنانی که قصد باردار شدن دارند استفاده نمی‌شوند.
بروموکریپتین و کابرگولین را می‌توان به میزان کم در دوران بارداری استفاده کرد. رایج‌ترین عوارض جانبی این داروها شامل سبکی سر، حالت تهوع و سردرد هستند. افزایش آهسته دوز، به کاهش عوارض جانبی کمک می‌کند. یکی دیگر از راه‌های کاهش عوارض جانبی این است که از بروموکریپتین به صورت شیاف و به طور مستقیم در واژن استفاده کنید. البته استفاده از این دارو به صورت شیاف واژینال هنوز به طور رسمی تایید نشده است.
۲- جراحی پرولاکتینوما برای هورمون پرولاکتین
زمانی که مصرف دارو موثر نباشد، پزشک انجام جراحی را توصیه می‌کند. جراحی همچنین ممکن است بهترین انتخاب برای زنانی باشد که دارای ماکروآدنوم بسیار بزرگ هستند، به درمان دارویی پاسخ نداده‌اند و می‌خواهند باردار شوند (زیرا مصرف دارو باید در دوران بارداری کاهش داده یا قطع شود و در این مدت آدنوم ممکن است رشد کند).
در طول جراحی، پزشک یک برش کوچک در بینی ایجاد می‌کند. این برش تا سینوس پروانه ای امتداد دارد و به جراح این امکان را می‌دهد که آدنوم را بردارد. در حال حاضر اکثر جراحان مغز و اعصاب که در زمینه جراحی غده هیپوفیز مهارت دارند، این پروسه را با استفاده از آندوسکوپ (یک لوله نازک دارای دوربین) انجام می‌دهند.
این پروسه جراحی می‌تواند به کاهش غلظت پرولاکتین خون و رساندن آن به حد طبیعی کمک کند. احتمال اثرگذاری این روش روی میکروآدنوم بیشتر از ماکروآدنوم است. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله رهایی از احساس تنهایی را بخوانید.
البته حتی اگر در بازه زمانی کوتاهی پس از این جراحی، سطح پرولاکتین به محدوده طبیعی برسد و کاهش پیدا کند، ممکن است چند سال بعد سطح آن دوباره افزایش پیدا کند. عوارض جانبی احتمالی جراحی شامل کمبود هورمون، تشدید شدن مشکلات بینایی، هموراژ و مننژیت هستند که احتمال بروز آنها خیلی ناچیز است. زمانی که این پروسه توسط جراحی انجام شود که در این زمینه تجربه کافی دارد، احتمال بروز عوارض جانبی به طرز چشمگیری کاهش پیدا می‌کنند.
۳- پرتودرمانی برای درمان هورمون پرولاکتین
پرتودرمانی می‌تواند پرولاکتینوما را کوچک کند و سطح پرولاکتین خون را پایین بیاورد. اما رسیدن به این اثرات ممکن است چندین سال طول بکشد. به همین خاطر است که به ندرت از این روش برای درمان ماکروآدنوم استفاده میشود. در صورتی که پزشک از این روش برای درمان ماکروآدنوم استفاده کند، هدف از این روش جلوگیری از رشد مجدد بافت باقی مانده ای است که در طی عمل جراحی ماکروآدنوم برداشته نشده است.
عوارض جانبی احتمالی پرتودرمانی شامل حالت تهوع موقت، احساس خستگی، از دست دادن حس چشایی و بویایی و ریزش مو در برخی از قسمت‌های پوست سر هستند. به طور تقریبی نیمی از افرادی که تحت پرتودرمانی هیپوفیز قرار می‌گیرند، ممکن است در عرض ۱۰ سال دچار کمبود هورمون هیپوفیز شوند.
سخن پایانی
شما در این مقاله با هورمون پرولاکتین آشنا شدید.همچنین از تاثیرات و نقش آن در بدن آگاه شدید.اگر سوال یا نظری دارید آن را در کامنت مطرح کنید تا در اسرع وقت توسط ما جواب داده شود.
سوالات متداول
بله، این آزمایش نیاز به ناشتایی دارد.
می‌توان سطح پرولاکتین را در هر مرحله از چرخه قاعدگی بررسی کرد. سطح پرولاکتین در طول روز متفاوت است اما در خواب هستید و اول بیدار شدن در بالاترین حد است، بنابراین آزمایش معمولا حدود سه ساعت پس از بیدار شدن انجام میشود.
